Ahmed Mithat Efendi (1844 – 1912)
Türk gazeteci, romancı ve tiyatro yazarı Ahmed Mithat Efendi 1844’de İstanbul’da doğdu. Orta halli bir ailedendi. Babası manifaturacı Hacı Süleyman Ağa, Ahmed Midhat altı yaşındayken öldü. Ahmed Midhat önce Mısır çarşısındaki bir aktar dükkanında çıraklık yaptı, sonra Vidin’de üvey ağabeyi Hafız Ağanın yanına giderek (1853) orada ilk öğrenimine başladı ve İstanbul’da tamamladı. Ahmed Midhat, Niş rüştiyesinde okudu.
Okulu bitirince (1863) Rusçuk Vilayet mektebi kalemine girdi. Bu yıllarda cami derslerinde Doğu kültürünü geliştirdi. Cankof adında bir bulgardan Fransızca öğrendi. Tuna gazetesinde yazmağa başladı. Midhat Paşa Bağdat valisi olunca, Ahmed Midhat’ı da birlikte götürdü (1864). Orada Zevra gazetesini idare etti. Bu sırada Fransızcasını ilerletirken Can Muattar adında bir şarklıdan Farsça ve din felsefesi öğrendi.
Sanat okulları için Hace-i Evvel (Birinci öğretmen) adında bir ders kitabı yazdı. İstanbul’da (1871) Ceride-i Askeriye’ye başyazar oldu. Ayrıca evinde kurduğu küçük bir basımevinde ev halkının yardımı ile kitaplarını kendi basıyor, bunları tütüncülere kendisi dağıtıyordu. Bunların geliri ailesinin geçimine yetmeyince Basiret gibi bazı gazetelere yazılar yazdı.
Bu arada basımevini büyütüp ayrı bir yere nakletti. Önce birer sayı çıkan Devir (1872) ve Bedir (1872) adlı gazeteleri yayımladı. Her iki gazete de hükümetçe kapatılınca Dağarcık (1872) ve Kırk Ambar (1873) dergilerini kurdu. Dağarcık’ta çıkan Duvardan bir Seda adlı yazısı islam aleyhinde sayıldı, o yüzden Namık Kemal ve Ebüzziya ile birlikte Rodos’a sürüldü (1873).
Sürgün Sonrası
Sultan Aziz’in tahttan indirilmesinden sonra İstanbul’a döndü, kendini büsbütün basın hayatına verdi. Bir yandan eserler yayımlıyor, bir yandan İttihad dergisini çıkarıyordu. Daha sonra gazetecilik tarihinde mühim bir yeri olan Tercüman-ı Hakikat’i kurdu. ikinci Meşrutiyetin başına kadar Abdülhamid’in yardımı ile çıkan bu gazetede makale, hikaye, roman şeklinde pek çok yazı yayımladı. Bilgiyi geniş bir kitleye yaymaya çalışması sebebiyle halk arasında büyük ün yaptı. Gazetenin edebi yönetimini damadı Muallim Naci’ye verdi (1882-1885).
Fakat memlekete Batı kültürünü yaymak istediği için Muallim Naci’nin Divan şiirine aşırı bağlılığını beğenmedi, gazetenin edebiyat bölümünü kaldırdı. Kendi neslinin en mücadeleci yazarlarındandı. Servetifünun’un yapma ve ağır türkçesine hücum etti. Sabah gazetesinde çıkan Dekadanlar adlı yazısı bu tartışmaları canlandırdı. Tercüman’da çıkan ve dünya klasiklerinin Türkçeye çevrilmesi fikrini savunan Kalemlerin İkramı başlıklı yazı da bir çok yazarın katıldığı bir tartışmaya yol açtı.
Ahmed Mithat Efendi matbaa müdürlüğünden sonra çeşitli memuriyetlerde balâ rütbesine kadar yükseldi, Meşrutiyette emekliye ayrıldı. 1908’den sonra yazı hayatından çekildi. Dârülfünun’da felsefe tarihi, dinler tarihi, umumi tarih, Vaizler medresesinde dinler tarihi, Dârülmuallimat’ta tarih ve pedagoji dersleri okuttu. Dârüşşafaka’da ücretsiz olarak öğretmenlik yaptı ve bu okulda öldü (1912).
Sanat Anlayışı
Ahmed Midhat Efendi Tanzimattan beri Türkiye’ye girmeye başlamış batı kültürünü yaymak, halkta okuma merakını uyandırmak için dokunmadığı konu bırakmadı. Sade türkçe yazdı ve bunu savundu. Stockholm’de toplanan Filoloji kongresine katıldı ve bu seyahatin intibalarını Avrupa’da bir Cevelan adlı kitapta yayımladı. Sanatçı Namusu, Ben Neyim?, Müşahedat gibi kitaplarında edebi görüşünü açıkladı. Avrupa’da doğan natüralist sanat görüşlerine hücum etti. Romanlarında gerçekçi olmağa çalıştığı halde, hiç bir zaman G. Flaubert’in tarif ettiği fransız realist romanını anlamadı ve ondan uzak kaldı. Romanlarında eski masal kahramanlarının yerine koyduğu yeni ahlaki kahramanlar ve şaşılacak vakalar onun gerçek bir tip yaratmasını imkansız hale getiriyordu.
Rodos’a sürülmesine sebep olan Duvardan bir Seda’da kendisinin materyalist gibi yorumlanmasına imkan veren bir ifade kullanıyor, fakat sonunda bunu bir nevi şekil değiştirme veya tenasüh gibi yorumlayarak bitiriyordu. Dağarcık dergisinde çıkan İnsan başlıklı yazılarında o zamana kadar alışılmamış bir tarzda ve cesaretle insanın evrimci ve natüralist bir görüşten açıklamasını yapıyor, fakat bu görüşü daima dini doktrine bağlamaya, ilmin izahları ile dinin doğruları arasında hiç bir çelişme olmadığını söyleyerek fikrini savunmaya çalışıyordu. Ahmed Midhat iktisadi görüşlerini «anarşizm» diye vasıflandırdığı hürriyetçiliğe karşı devletçilik, himayecilik şeklinde savundu. Bu görüşlerini Ekonomi Politik ve Hall-ül-Ukad (Düğümlerin Çözülmesi) adlı iki kitapta ve bazı makalelerde açıkladı.
Mektuplar şeklinde yazılmış olan ikinci kitapta (1891) her mektup özel bir bahse ayrılmıştı. Burada bir ilim sınıflaması ile konuya giriyor, gittikçe servet, fayda, değer, sermaye meselelerini ele alıyordu. Ahmed Midhat Efendinin oyunlarında ilgi çekici durumlar ile ahlâk değerlerinden yana olan öğütler bulunur. Tiyatro yazarı olarak en büyük başarısı seyircisine, halk diline çok yakın bir dille yönelmiş olmasıdır.
Ahmed Mithat Efendi Eserleri ve Özellikleri
Oyunları
Eyvah (1872), verem ve ölümle sonuçlanan iki kanlı bir evliliğin dramı;
Açık Baş (1875), batıl inançları taşlayan ve nesiller arası çatışmayı ele alan bir töre komedyası;
Ahz-ı Sar yahut Avrupa’nın Eski Medeniyeti (1875).
Victor Hugo’dan mülhem olarak yazdığı Hükm-i Dil (1885), bir aşk, ihanet, cinayet, intikam oyunu;
Yazarın daha önce yazdığı Gönül isimli oyunundan sahneye uyguladığı bir oyun, soylu bir genç kız ile yoksul bir bahçıvanın engellerle karşılaşan aşklarını ele alır;
Çengi (1885), karı koca ilişkisi ve evlilik meseleleri içinde batıl inançları taşlar.
Çerkez Özdenleri (1885), asalet, cesaret, şeref, aşk, fedakârlık gibi değerlerle insancıl isteklerin çatışmasını işleyen bir dramdır.
Siyavuş veya Fürs-i Kadimde Bir Macera (1885), konusunu Şehname’den alır. Keykavus’un Turan seferi ile İran tahtı etrafında dönen entrikaları ve bu ortam içinde Keykavus’un karısının üvey oğluna olan aşkını konu olarak işler.
Romanları
Hasan Mellâh yâhud Sır İçinde Esrar (1874)
Dünyaya İkinci Geliş yâhud İstanbul’da Neler Olmuş (1874)
Hüseyin Fellah (1875)
Felatun Bey ile Rakım Efendi (1875)
Karı-Koca Masalı (1875)
Paris’de Bir Türk (1876)
Çengi (1877)(oyun)
Süleyman Musûlî (1877)
Yeryüzünde Bir Melek (1879)
Henüz On Yedi Yaşında (1881)
Karnaval (1881)
Amiral Bing (1881)
Vah! (1882)
Acâib-i Âlem (1882)
Dürdâne Hanım (1882)
Esrâr-ı Cinâyât (1884)
Cellâd (1884)
Volter Yirmi Yaşında (1884)
Hayret (1885)
Cinli Han (1885)
Çingene (1886)
Demir Bey yâhud İnkişâf-ı Esrâr (1887)
Fennî Bir Roman Yâhud Amerika Doktorları (1888)
Haydut Montari (1888)
Arnavutlar-Solyotlar (1888)
Gürcü Kızı yâhud İntikam (1888)
Nedâmet mi? Heyhât (1889)
Rikalda yâhut Amerika’da Vahşet Âlemi (1889)
Aleksandr Stradella (1889)
Şeytankaya Tılsımı (1889)
Müşâhedât (1890)
Ahmed Metin ve Şîrzât (1891)
Bir Acîbe-i Saydiyye (1894)
Taaffüf (1895)
Gönüllü (1896)
Eski Mektûblar (1897)
Mesâil-i Muğlaka (1898)
Altın Âşıkları (1899)
Hikmet-i Peder (1900)
Jön Türkler (1910)
